МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ РЕСПУБЛИКИ ДАГЕСТАН

МКДОУ «Нютюгский детский сад»

   

             

"СТlАЛ СУЛЕЙМАНАН УЬМУЬРДИН

ВА ЯРАТМИШУНРИН РЕХЪ"

 

темадиз талукь яз гьазурнавай

ачух тарсунин план – конспект

      

Гьазурайди воспитатель Алисенова Д.С.

   

 Тема: Дагъустандин халкьдин шаир Ст1ал Сулейманан уьмуьрдин ва яратмишунрин рехъ.

Мурад: Дагъустандин советрин девирдин диб эцигай шаир Ст1ал

Сулейман хайидалай инихъ 150 йис тамам хьун фикирда кьуна, адакай рик1ел хкунар, шиирар устаддаказ к1елун ва аннамишиз тун, аялри гьазурай ч1ук «Сулейман» сегьнедай къалурун.

Тадаракар: шаирдин уьмуьрдиз талукь портретар, плакатар, шииррин к1ваталар, музцентр.

Тарс кьиле фин: 

1.Тарсунин тема малумарун. Мурад квекай ят1а малумарун

 1.-Аялар, 21- февраль – Виридуьньядин хайи чIаларин югъ я. Чун Дагъустанда яшамиш жезва. Дагъустанда гьар-жуьре миллетар ава. Гьар миллетдиз вичин чIал, вичин адетар ава. 

-Чун рахазвай, чи халкьдин чIал гьи чIал я, аялар?

(Лезги чIал) 

-Зи хайи чIал я лезги чIал,

Дувул фенвай дегьнедиз.

За хуьда ам тийиз усал

Мусурмандин Мекке хьиз. 

-Аялар,чIал хуьн чи гьар садан буржи я! 

-Лезги чIал вилик тухуник чи шаирри чпин пайни кутазва.

И кIвалах чаз чи шаир Важибат Насрулаевадин шиирдай аквазва. 

- Хайи чилиз темен гуда,

  Куьз лагьайтIа, Лезги чил я!

  Дидед чIалал зун рахада,

   Куьз лагьайтIа, Лезги чIал я! 

Тербиячи: Къецин чи тарс чна хайи чIал, хайи чил вири дуьньядиз машгьур авур чи чIехи шаир СтIал Сулейманаз бахшзава. Чи халкьдин шаир СтIал Сулейманан 150 йис тамам жезва. 

2.Маналу пай.

1.-Чlехи шаир ва камалэгьли, лезги ва Дагъустандин XX- асирдин литературайрин классик Стlал Сулейман 1869-йисуз Агъа Стlалрин хуьре дидедиз хьана. Адаз кIелдай мумкинвал хьанач, ам уьмуьрдин эхирдалди кIел-кхьин тийижиз амукьна. Амма тlебиатди ганвай зурба бажарагъди ва зигьинди Сулейманакай машгьур шаир авуна.

-СтIалСулейманан шиирри инсанар тербияламишзава, дуьз рехъ къалурзава, уьмуьрдин вакъиайриз дуьз къимет гузва.

-Шаирдин аял чIавалай шиирар туькIуьрунал рикI алай. Ада вичиз аквазвай гьахъсуз крарикай чIалар туькIуьрзавай.

Тербиячи: Аялар, квез Ст1ал Сулейманан гьихьтин шиирар таниш я?

Аялри шииррин т1варар кьада: «Билбил», «Девлетлуяр – чиновникар» «Веледдиз», «Судуяр» ва масабур.

Чи аялри Сулейманан шиирар хуралай лугьуда.

2.Билбил (Зейдулах, Имам)

Билбил

Акьахна са кьакьан тарциз,
Бегьер гудай ичин, билбил.
Вуч чIал ава а ви ванциз,
Гьарайиз я кIвачин, билбил.

Мягькем кьуна вуна и тар,
Тамам ян бес амай шартIар?
Саймиш тийиз чи жемятар,
ХупI къенида ви чан, билбил.
ГьакI нубатсуз ийимир къал,
Гатфар кьведа сад-вад йикъал.
Сулейманан ша вун мукьвал,
Са кIус ваз тамашин, билбил.    

-Стал Сулеймана вичин шиирра уьлкведин уьмуьр гьакъикъи тирвал къалурнава.

 

Девлетлуяр, чиновникар

Я стхаяр, пул авайдаз...
Начальник уртах хьана хьи.

Вичиз девлет бул авайдаз

Кесибар алчах хьана хьи.

Кьве чин акьалтнамаз вичел,
Ришвет къачуз, тагуз мажал,
Кесибариз лугьуз " пошел ",
Ибурув дамах хьана хьи.

Судуйриз

Авач кьван куь чанда инсаф,
Са зерре мирвет, судуяр.
Гьич кьабулич кесибдин гаф,
ТагайтIа ришвет, судуяр.

Сят кIуьда куьн жеда судда,
Иблисди куьн твада худда,
Гьахъ гвай кесиб куьне куда,
ТагайтIа къимет, судуяр.

Килигиз къвазда куьн чиниз:
Са затI гьат тавурла гъилиз.
Акъудич а дуван кьилиз,
Кхьиз гуз суьрет, судуяр.

Квез жедайвал за лугьуда:
Шумуд фекъир куьне куда,
Стха куьне маса гуда,
ТагайтIа ришвет, судуяр.

ДакIандахъ элкъуьриз далу,
Кепекдихъ маса гуз халу,
Ахьтинбурал жибин далу
Жедайд туш девлет, судуяр.

Фена икI шумуд замана,
Эй, фекъир, дели-дивана.
Квез авуна Сулеймана
Чир хьухь и туьгьмет, судуяр.

Замира. Дагъустан

Гагь жеда вун кьуьзуь къужа,
Лап чуру рехи, Дагъустан.
Гагь гъиле кьаз буьркьуь ружа,
Жеда вун пехъи, Дагъустан.

Гьар атайда вегьиз лапIаш,
Гагь жеда ви тегьер яваш;
Гагь ийиз на дяве, саваш,
Жеда ваз ашкъи, Дагъустан. 

-Стал Сулейманан эсерриз хци сатира хас я. Шаирди вичиз акур гьахъсуз, инсансуз амалар ва гьерекатар негьзава. 

Итимвал хъсан я

Иблисдиз къунши жедалди,
Пис кардиз къарши жедалди,
Келлегуьз къучи жедалди, 
Дугъри факъирвал хъсан я.

Течиз жуван кардин макъам, 
ГьакI нубатсуз экъисиз кьам,
Нашидавай жедач макьам, 
Яаз чидай кьавал хъсан я.

Эй Сулейман, акъваз тIарам, 
Лам катда, хьайитIа хурам: 
Гъиле кьуна яцIу вагьрам 
Жув къапуд сивел хъсан я.

Экуьнин гъед

Вири затIарин арада

Заз я артух экуьнин гъед

Шадди хуррам вичин къайда
Гивил ачух, экуьнин гъед.

Веледдиз

Бахтавар хьуй бубадин югъ,

Акьуллу велед хьайит1а.

Битмиш ийиз лагьай къуллугъ,

Вич гьахьтин ферлид хьайит1а.

Гьи инсан вич ят1а ариф,

Сулейман, на ая тариф,

Вичин асил кесиб синиф

 Чав рик1 дуьз миллет хьайит1а.

3.Тербиячи: Гила за куь фикирдиз ихьтин кьве мисал гъизва: («Веледдиз» шиир к1елайдалай гуьгъуьниз):

·     

·       Ферли веледар хьун - диде- бубадин кьилин винизвал я.

·         Ферсуз велед жедалди, ферли балк1анни хъсан я.

·           

4.Тербиячи: Алай девирдин шииратдин векил Арбен Къардаша

Дагъустандин халкьдин шаир С. Сулейманаз кхьенвай ч1ал манидиз элкъуьрнава. Ша чна а ч1аларихъни яб акалин.

(Аялри тербиячини  галаз вилик кумаз гьазурнавай «Шаир Сулейман» манидин сад ва я кьве бенд тамамарда). 

5.-Аялар, 1934 - йисуз Вирисоюздин советрин писателрин 1-съезддал

М. Горькийди «XX-асирдин Гомер» лагьай т1вар гана.

Ада лагьана:

«Ашукь Ст1ал Сулеймана, заз чизва, са заз ваъ, амайбурузни, лап гьейран ийидай  гьайбатлу эсер авуна. А к1ел- кхьин тийижир, амма акьуллу кьуьзуь касди президиумда ацукьна, вичин шиирар туьк1уьриз, гьик1 куш - куш ийизвайт1а, заз акуна. Ахпа ада, «XX- асирдин Гомера», абур гьейран жедай тегьерда гуьзелдиз к1елнай.

 Инал суал атун мумкин я, Гомер вуч кас тир?  СтІал Сулейман Гомерахъ гекъигунихъ вуч метлеб авай?
Къадим Грецияда, саки кьве агъзурни вад виш йисан вилик, вич бедендай буьркьуьди яз дидедиз хьанвай, амма гьа кар себеб яз кІел-кхьин авачир Гомер тІвар алай бажарагълу шаир хьана. И шаирди инсаниятдиз къадим девирдин вакъиайрикай тесниф авур зурба кьве поэма туна: Сад «Илиада» муькуьдини «Одиссея» я.

 Максим Горькийди, СтІал Сулейман Гомеран дережа авай шаир тирди тестикь авуна. СтІал Сулеймана, вичин уьмуьрдин рекьералди,яратмишунралди вич и чІехи тІварцІиз вафалу тирдини тестикь авуна. 

 6.Ст1ал Сулеймана съезддал к1елай шаирдин записдиз яб гузва

7.Москвадиз фейила Ст1ал Сулеймана туьк1уьрай шиир 

«Т1уб саракьаз» квез Алхасова Самиради к1елда.

зАкурла Московдин куьче, 

 Зун тIуб capа кьаз амукьна.

 Чиз амукьнач заз зи пеше, 
 Гьилер хъуьчIуьк кваз амукьна.

 Эхир, я эвел тийижиз,
 Жуваз анин гьал тийижиз, 
Я рахадай чIал тийижиз, 
Зун лап рикI дакIваз амукьна.

Ийидай кьван веревирдер,
Гьални жуван хьана бетер. 
Ахъайдай кас хьанач дердер, 
Зун фикир чIугваз амукьна.

КIвачел шалам, кьилел бапIах,— 
Гьанлай чIур хьана зи кIвалах. 
Шерик хьанач я зи къвалахъ,
Хажалат жуваз амукьна.

Акъатдай гаф течиз сивяй, 
Рахун-луькIуьн ийиз цавай. 
Эй, юлдашар, акьул завай 
Са версин яргьаз амукьна.

Сулейманан мецин дяве 
Ажузвал кьурд тушир хиве, 
Вуч ятIан ам инал кIеве
Гьатна, гьакI зурзаз амукьна. 

8.Сажидинан эсеррай туьк1уьрнавай  сегьне «Чайханада Хпеж Къурбанан ва Ст1ал Сулейманан акъажунар».

9.Нетижаяр кьун.

-Аялар, чун къе никай рахана?

(СтIал Сулейманакай)

-СтIал Сулейман вуж я?

(Чи шаир, лезги шаир)

-СтIал Сулейманаз М.Горькийди гьихьтин зурба тIвар гана?

(XX-асирдин Гомер)

-Чна къе СтIал Сулейманан гьи шиирар рикIел хкана?

(Билбил», «Девлетлуяр – чиновникар» «Веледдиз», «Судуяр» ва масабур.)

-Аялар, лезги ч1алал дамах ая! К1вале хайи ч1алал рахух.

Лезги ч1ал хуьх!